7. OYUN OYNAMAK

Lou Reed “It is a Beautiful Day”

Belgesel: Sonsuza Dek Nükleer

Carsten Rau; 2020; Almanya, 94’

Sinopsis: Almanya 2022’de nükleer enerjiye sırtını dönüyor. Yine de ülkenin nükleer kabusu devam ediyor: on binlerce ton radyoaktif atık ve nükleer santrallerin on yıllar alacak olan tehlikeli sökülme süreci. Carsten Rau’nun “Sonsuza Dek Nükleer”i; insanlığın atom enerjisi rüyasına, henüz benzeri tasvir edilmemiş büyük sahnelerde ve iç içe geçmiş altı bölümde hem derin hem de endişe verici bir bakış açısı getiriyor. Sonunda, izleyici nükleer güç denen çılgınlık hakkında kendi izlenimlerini oluşturacak, oluşturmak zorunda kalacaktır. Bunun sonu yok.

7. OYUN OYNAMAK

Eğitimde çok ileri gitmiş ülkelerden biri Finlandiya, “eğitimi yeniden düşünmek: Finlandiya örneği” toplantısı iki yıl önce, Finlandiya eğitim ve bilimden sorumlu devlet sekreteri Pilvi Torsti, CHP genel başkanı Kemal Kılıçdaroğlu, eğitimciler ve akademisyenlerin katılımıyla Moda’da yapıldı. Bugün dünyanın ve özellikle Türkiye’nin gittiği yolun tam tersini tarif etti Pilvi Torsti: Hocaya ve öğrenciye güven, özgünlüklere ve farklılıklara izin vermekten çok katkıda bulunmak ve teşvik etmek. en temel iki belirleyen buydu. Ülkesi Olmayan Adam kitabında Kurt Vonnegut Jr. Şöyle diyor:

Nezaket kavramını ben de büyük yazar Kurt Vonnegut Jr. kadar önemsiyorum. Nezaket yok oluyor. Tıpkı aşk gibi. Vonnegut birkaç yıl önce öldü. Onun kadar büyük bir yazar olan J. D. Salinger de öldü. Açık söylemek gerekirse yeteneğinin büyüklüğünü neredeyse ürkütücü bulduğum ve bir tür esriklik içinde okuduğum yazarlardı her ikisi de. Şiirde de İlhan Berk için bunu söyleyebilirim.

Kolaylıkla, zahmetsizce gözlemleyebildiğiniz gibi maalesef hayatta neredeyse hiçbir şey öğrenmediğim açıkça belli olsa da yaşamla ve yazma faaliyetiyle ilgili çok önemli, eşsiz şeyleri onlardan öğrendim. Öğrenme üzerine çok anlamlı bir tartışma olabilir bu konu: Fiction/kurmaca üzerinden öğrenme. Bir anlamda görsel işlerde de böyle bu durum, birçok kurmaca filmden, belgesellerden öğrendiğimizden daha fazlasını öğreniriz. ABD tarihini de aslında Jack London, John Steinbeck, John Dos Passos ve büyük yazar Kurt Vonnegut Jr.’den öğrendim. Öğrenme ve öğretme faaliyetinin belirleyenleri şaşırtıcı olabiliyor bazen.

Şimdi birlikte bu konunun derinine girmek isterim. Bu yazıyı defalarca düzelttim. Birkaç yıl önce bu düzeltmelerden birini yaptığım bir pazar günü de Howard Zinn’in ölüm haberini duydum ki bir haftada üst üste bu kadar kötü haber çok saçma olabiliyor. Özellikle de hayatımızda yeterince saçmalık varken. İlhan Berk’i de yakın bir zamanda kaybetmiştik. Dünya korkunç bir hızla çölleşiyor. Howard Zinn’in yazdığı Amerika tarihine benzer kalitede, benzer üstün ahlak niteliklerine sahip ve kendi ulusuyla ilgili insanların duymak istemedikleri tarihi gerçekleri büyük bir cesaretle tek tek yazabilen kaç tane tarih kitabı var acaba. (A People's History of Usa)

Hem öğrenmenin ve hem de hayatın niteliğini ve niceliğini belirlemekte çok önemli olabilecek ve çok da iddialı iki kavram ele alalım: Oyun ve oyunla hiç uyumsuz gibi görünen bir başka çok önemli kavram reklam. Reklam satın alma dürtüsünü tetikliyor ve mal ve hizmetin özelliklerini, daha doğrusu satın almayı öğretiyor. Bu iki kavramın kitleselleştiğini düşünelim, oyun ve reklamın. Ki öyle. Her iki kavram dünyanın yakın ve uzak geleceklerini belirlemek anlamında önemlidir. Ekolojik, politik, stratejik geleceğini. Yine her ikisi için de şunu söylemek olasıdır: Kavramın içine aldığı, ilişkide olduğu insan sayısını ne kadar arttırırsanız kalitede o kadar sorun çıkar ve kalite o kadar düşer. Bir hizmetten yararlananların sayısı kaliteyi belirleyen önemli unsurlardan biridir. Oyunun kalitesini.

İlgili insanlar çoğaldıkça kalitenin arttığı tek kavram dayanışmadır herhâlde. Kapitalist sistemde kaliteyi yükseltmenin temel tetikleyicilerinden biri paradır. Çok uzun bir süre ümitle beklediğimiz sosyalist dünyada biz bu belirleyenin “dayanışma” olduğunu düşünürdük. Orada da kaliteyi korku ile yükseltiyorlarmış genelde ve bu kapitalizmi bile tercih ettirecek kadar korkutucu bir durum. Kavramla ilişkili olan, kavramdan yaralanan, kullanan, beslenen kitlenin sayısını zorlayarak artırdığınız zaman kalitenin yanı sıra aktivitenin biçimi de değişir.

Örneğin futbolu düşününüz, aktif kitlenin sayısı belli bir noktada durmak zorundadır, yirmi iki kişidir bu sınır. O zaman statları çoğaltır büyütür ve çok geniş bir kitleyi izleyici oyununa, miş gibi mış gibi yapma oyuna razı edersiniz. Onları gittikçe daha büyüklerini inşa ettiğiniz tribünlere doldurursunuz ve kalanları de ekranlarının başına toplarsınız. Hiç şüphesiz onların oynadığı oyunla sahadaki 22 kişinin oynadığı oyun hiçbir anlamda aynı değildir. Bu nedenle de seyirciler, yani daha gevşek dokulu, daha kalabalık ve daha kalitesiz oyunu oynayanlar kadife pantolonlarının üzerlerine forma giyebilirler, sigara içebilirler ve maça gelmekten bile vazgeçebilirler. Sahada işler farklıdır. Her şey oyunun kurallarına daha uygundur ve dolayısıyla alınan zevk de daha yüksektir. Ama diyeceksiniz şike var. Bunlara girmeksizin biraz ilerleyelim. Sahada işler tribünden farklıdır. Bir futbol maçını ellişer kişi oynayamazsınız. Oynamaya kalkarsanız o oyun oyunluktan çıkar ve birçok kişi oynamaktan vazgeçer.

Yaşamın oyundan uzaklaşması insanın karşı karşıya kalabileceği en ciddi sorunlardan biri diye düşünüyorum. Oyun çok ciddi bir faaliyet olduğu için de bu çok kolay gerçekleşebilecek bir tehlike. Eğer yaşamı oyun olarak ve oyunun içinde tutabilirsek hayat sürer.

Huitzinga Jan, Homo Ludens Ayrıntı Yayınları

Türkiye, İsveç ya da Norveç’te gerçekleşen intiharların çokluğunu tek bir şeyin azlığına bağlayabiliriz: Oyun. Ya da mutluluk. Dilbilimsel olarak hangi kültürden ya da dilden gelirse gelsin oyun tınısında barındırdığı gevşekliğin tam aksine çok ciddi bir meseledir. Mutluluk bugüne kadar bu denli hafif olduğunu düşündüğümüz bu çok ciddi ve önemli kavramla ayrılmaz bir bağlantı içindedir. Üstelik oyun: bu kolay, hoş, hafif ve önemsiz gibi belleklerimizde yer eden kelime çok kolay bozulabilen çok hassas bir yapıya sahiptir.

Yükseköğrenim (üniversite) de bir oyundur. Kuralları vardır, zorunlu değildir özgürce razı olunan, ama tamamen emredici kurallara uygun olarak belirli zaman ve mekân sınırları içinde gerçekleştirilen, bir amaca sahip olan, bir gerilim ve sevinç duygusu içinde ‘alışılmış hayat’tan ‘başka türlü olmak’ bilincinin eşlik ettiği, iradi bir eylem veya faaliyettir eğitim. Kurallarını değiştirirken çok dikkat etmek gereken bir oyun, nitelikli her oyun gibi. Eğitim zaten mıncıklana mıncıklana aslından hayli bozulmuş bir hâldedir ve onu daha da değiştirmek hayli sorunlu sonuçlara neden olabilir. Herhangi bir gerçek oyun oynarken sık yaşanan bir sorun nitelikli oyuncu azlığıysa bundan daha sık yaşanan bir sorun da niteliksiz oyuncu fazlasıdır. Kitleselleşen, dolayısıyla nicelik ve nitelik olarak farklılaşan, kalitesizleşen oyunlar için hep ikinci tehlike daha önemlidir: Turizmde böyledir, eğitimde böyledir, oyunun kendisinde böyledir. Yeterli özellikleri taşımayan ama haddinden fazla sayıdaki oyuncuyu oyunda tutmak için kaliteyi sürekli olarak aşağı çekmek çözüm değildir. Bir evvelki cümledeki oyuncu kelimesi yerine öğrenci ya da ziyaretçi (turist) kelimelerini kolayca koyabilirsiniz. Oyun kalitesizleştikçe insanlar oyunu terk edecek ya da zevk almayacaklardır. Almıyorlar da. Oyunu kuran ya da hakem olan biri olarak bir turizmci, bir eğitici olarak bu benim için çok önemli bir sorun değil (that’s not my problem) onları yeterince gürültüye tabii tutuyorum ve onları yeterince sıkışık hâlde tutuyorum, onların üzerinden yeterince para kazanıyorum ve onları yeterince mutsuz kılıyorum (nefislerini köreltiyorum) diyemezsiniz. Mutsuzluk bulaşıcıdır ve oyun sanıldığının aksine çok ciddi bir iştir, oyun bozulunca her şey bozulur.

Spordaki ilgili kalabalığı tribüne ve ekran karşısına çıkararak, turizmdeki kalabalığı ‘hepsi içinde’ yöntemiyle ellerine sıcak birer bira verip ucuz otellere doldurarak çözmeye çalışmak bir çözüm değil. Eğitimdeki sorunların çözümü altyapıyı geliştirmeden daha fazla öğrenci almak, kapitalizmin yarattığı sorunların çözümü de reklam değildir. Bu sorunu reklam çözemez aksine reklamdaki kandırmaca oyunun yapısındaki rakibi şaşırtmaya yönelik kandırmacadan farklı ve daha sert bir şeydir.  Reklam oyunu, kültürü ve yaşamı zenginleştirmez çölleştirir. Reklam sürekli maruz kaldığımız ve duyularımızı felç eden gürültünün ta kendisidir.

Oyun birçok anlamda çok kolay hasar görebilen bir şeydir. En önemli oyun alanlarından biri sanattır. Besteciler de çok güzel bir oyunun oyuncularıdır ama aslında insanın son derece nitelikli seslere aynı anda maruz kalması hâli de bir tür gürültüdür. Aynı anda verildiğinde bir Schopen eseri, Dire Straits’in bir şarkısı ve Ali Ekber Çiçek’in Haydar Haydar’ı da gürültüye dönüşür. Dahası bunların insan kulağının duyabilme alt ve üst sınırlarından birini zorlar yapıda sunumu da gürültüdür. Buradaki sunumlar ve ürünler adı geçenler gibi çok nitelikli olsa bile sunumdaki sorun onları gürültüye dönüştürür. (geceleri Türkiye’nin deniz gören her yerinde olan bundan daha kötü bir şeydir: Niteliksiz birçok ses birbirine karışmaktadır. Ses ile ilgili bu tespitlerin tümü görüntü için de geçerlidir. Sokaklara bakınız, kent girişlerine bakınız, televizyon, gazete ve dergilere bakınız. Gürültüyle mutluluk arasında ters bir orantı vardır. Gürültüyle uygarlık arasında ters bir orantı vardır.) Gürültü arttıkça uygarlık azalır. Gürültü bir işkence yöntemi olabilir olmuştur da ve bireyde yol açtığı hasarın aynısını toplumda da yaratır. Uygar olmamak veya olmakla gürültü arasında ve dolayısıyla oyun arasında önemli bir ilişki vardır. Gürültü olan yerde oyun oynayamazsınız. (gürültüyü tüm anlamlarıyla, çok geniş manada düşününüz lütfen).

“İnsan”, çoğu doktrin ve düşünür acısından bir canlı› türünü belirlemeyi aşan bir anlam manzumesiyle yüklüdür. Bu yüklemlerin, meşrebe göre değişmek üzere çok sayıda olması, “insan” kavramını en karmaşık, çözümlemeye en az yatkın anlamsal kürelerden biri hâline getirmektedir; öylesine ki, kavram çoğu zaman ve çoğu kimsenin gözünde simgesel bir içerik kazanmakta, hatta ülküsel bir çerçevenin parçası hâline gelmektedir. Ancak kavramın veya simgenin bu içerik zenginliği, bizatihi nesnesinin de karmaşık olmasını gerektirmemektedir. Hemen her kavramın başına geldiği gibi, burada da var olan ile olması istenilen, umulan, beklenen, uğruna kan ve gözyaşı dökülen aynı ifade bütünü içinde bir araya getirilmiştir. Bu yüzden “insan” çoğu kimse açısından, bir “ondan beklenenler” programı olarak ortaya çıkmaktadır. “İnsan”dan beklenenlerin başında ise, “ciddiyet” gelmektedir. Çünkü, gene hemen her doktrin “insan”a bu misyonu yüklemektedir ve misyon kavramının tamamlayıcısı ise, hemen her seferinde ciddiyet olmaktadır. Ciddiyetin zıttı da, genel olarak “oyun” kavramının içinde görülmektedir.

Oysa Huizinga, iyi kumaştan bütün düşünürler gibi, bu yerleşik kabullerle hesaplaşmaya şaşırtarak başladığı eserinde, oyunun insanın temel özelliklerinden biri olduğunu ortaya koyarken, aynı oyunun kültür yaratıcı işlevini gözler önüne sermekte ve asıl önemlisi, oyun-ciddiyet zıtlığını gayet ikna edici bir şekilde reddetmektedir çünkü oyun da son derece ciddi olabilir.

Yüzyılımızın en büyük tarihçi ve düşünürlerinden biri olarak kabul edilen Johan Huizinga, bu eski tarihli ama eskimeyen kitabında karşımıza bir “oyuncu insan” tablosu çıkarmakta ve bu örnek tipin hukuktan, savaştan, şiir ve felsefeye varana kadar, kültürel hayatın hâlâ her yerinde görülen varlık ve kimliğini ortaya koymaktadır. Bir sunuş yazısında kitabın içeriğini gündeme getirmenin anlamı ve yararı yoktur, fakat bu çalışmanın derinlemesine çözümlemelerinin, toplumsal bilim araştırmalarına yaptığı yöntemsel katkıları vurgulamanın kesin zorunluluğu bulunmaktadır. Huizinga, oyun kültür karşılıklı ilişkisini dilsel kanıtlardan itibaren sürdürüp, sonunda çağdaş uygarlığa ulaşırken, hemen hemen bütün toplumsal bilim verilerini kullanmaktadır. Huizinga’nın çalışmasının en önemli özelliğini bu nokta oluşturmaktadır. Bu kitabın ilk yayınlanma yılı olan 1938’de, her toplumsal bilim kendi küçük vatanını, çekildiği surların arkasından korumaktaydı. Oysa, üstat büyük bir uzgörüşlülük ve bilimsel sezgiyle (buna bilgelik de demek mümkündür), toplumsal bilimlerin ancak bütünsellikleri içinde ve tek bir bilim olarak ele alındıklarında yöntemsel bir tutarlılığa sahip olabileceklerini görmüştür. Bugün, henüz emekleme aşamasında olsa bile, toplumsal bilimler birleşme ve bütünleşmeye doğru bir çaba, mesafe ve alan kazanmaktadırlar.

Huizinga , Johan, Homo Ludens Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme, Ayrıntı Yayınları, S, 8

Gerçekten de ilerleyen süreçlerde çok daha sık içine girmeye çalışacağımız iki yapıdan söz etmek gerekiyor burada ve dikkatle ilerlemek: İnsanı diğer yaratıklardan ayıran özellikler, antropolojinin, zoolojinin, biyolojinin ciddiye aldığı ana temalardan biridir. Diğer insansılardan ayrılarak bugüne gelen atalarımızın ilk taşı yontup avladıkları hayvanın etini kesmesinin üzerinden iki milyon yıla yakın bir süre geçti ve günümüzün çok karmaşık toplumsal yapısına ulaşıldı. İçinde cep telefonlarının, robot hizmetçilerin, birkaç saniyede her türlü görüntü mesaj, makale ve parayı dünyanın istenen her yerine ulaştıracak tekniklerin, plastiğin, köleliğin, en korkunç hastalıkların tedavilerinin, sömürünü, açlığın, yalanın ve en yüce paylaşımların, dayanışmanın bulunduğu çok karmaşık bir yapı bu. Bütün bu süreç içinde insan bir yandan yapıları oluşturdu ve bir yandan da oyun oynamayı sürdürdü.

Oyun biterse yaşam biter.

Yürütme, yasama ve yargı erklerini ve bunların birbirini dengelemek için incelikle kurulmaya çalışılan yapılarını düşünün. Aşıları düşünün, mikrobu kandırmaya çalışan bir anlayış değil midir aşı? Bir önceki cümlede saydığımız erklerin yapıları ve ütünü bir satranç oyununa benzetilebilir mi? Yani şunu söylemek olası mıdır, elektriği bulmak, icatlar, buluşlar, keşifler içinde oyun barındırmaz mı? Bir kıta bulmak için yola çıkmak ciddi bir iş midir? Çok ciddi birinin yapacağı bir iş gibi gelmiyor düşününce; zenginleri ikna etmeye çalışmak, gemiler yapmak, içini gıda su ve silahla yüklemek ve hiç bilinmeyen sulara doğru yola çıkmak. Dolayısıyla toplumsal yapının kuruluşu ve güçlenerek karmaşıklaşması, icatlar, buluşlar yani tüm ciddi işler içinde oyun barındırır.

Oyun çok ciddi bir iştir.

Şöyle bir soru akla gelebilir Peki her şey bir oyunsa sorun nerede? Sorun zaten hayli zorlanmakta olan toplumsal yapının içindeki oyunların son kurallarının da yıkılmasında. Günümüzün toplumlarına genel bir bakış korkutucu sorunlar sergiler: Norveç’te dünya ekolojisinde büyük bir yıkım yaşanması durumuna karşı 3 milyon çeşit tohum için Tohum Bankası bulunuyor. Banka, nükleer saldırı ve tsunami tehlikelerine karşı korunaklı bir kaya içerisinde bulunuyor. Felaket senaryolarına önlem amacı ile Kuzey Buz Denizi'nde Svalbard Takımadası’ndan bir adada kurulan Svalbard Dünya Tohumlar Bankası, kaya içinde 120 metrelik derinlikte, nükleer saldırıya ve okyanus düzeyinin yükselişine karşı dayanabilecek şekilde inşa edildi. Ama önümüzdeki binlerce yıl ısının hiç değişmeyeceği bir yere kurulan tohum bankası 2017 yılında sular altında kaldı. Çad, Sudan artık sürekli hâle gelen açlıkla ve iç savaşla mücadele ediyor. 2060 yılında okyanusların tümünde ticari yani yenebilecek balık kalmayacak ve plastik adalar oluşacak. ABD hariç tüm dünya ülkeleri salınımlarını azaltma sözü vermiş olsalar da 2017 Kasım ayı dünyada ölçülen en yüksek CO21 oranı. Rüzgâr enerjisi için kurulan rüzgârgüllerinin en büyük olanları kalp rahatsızlıklarına yol açıyor ve çıkardıkları çok düşük frekanslı sesler psikolojik rahatsızlıklar yaratıyor. Avustralya’nın en önemli zenginliği ve dünya mirası mercan resifleri ölüyor. Üçte biri öldü. Bütün bunlar yetmezmiş gibi dinler arası nefret tarihte hiç görülmemiş bir boyuta ulaştı. Oyunu kuralları tamamen rafa kaldırıldı ve oyun kuralsızlaşıyor, korkunç olan ve hayli tutarlı tahminse kuralları yok ettikçe oyunun daha oynanamaz olacağı yönünde. İşçi haklarının önündeki engeller, adaletin önündeki engeller, sömürünü yok edilmesi çabalarının önündeki engeller, hakça bir paylaşımın önündeki engeller azalacağına artıyor. Dünyanın sınırlı kaynaklarını israf etmeyi ve tüketmeyi ana motto olarak kabul eden bir ideoloji hakimiyetin arttırdıkça sosyal ve ekolojik atık ve israf artıyor. Dünya ve insanlığa sunduğu ürünler bu tempoya, bu tüketime yetişemiyor. Bu azalma adaletsizliği daha da artırıyor. Çünkü tüm dünya bir olağanüstü hâl yaşıyor. Bu olağanüstü hâlden de bu sömürüyü yaratan ve oyunun kurallarını sürekli ihlal ederek bundan avantaj sağlayanlar yararlanıyor:

Özdek, Yasemin “Türkiye’de Şirket Egemenliği Devri, Nota Bene Yayınları

Şimdi bir başka ciddi konuya geçelim, Yasemin Özdek’in bahsettiği sorunlu gerçekliği yaratan durumun aslında oyunun kurallarının bozulması olduğu açık, o vakit oyun üzerine biraz bilgilenelim:

Huizinga, Johan, Homo Ludens Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme, AyrıntıYayınları, S 17,18,19,20